SÜNNET KAVRAMI

Artık onlar öncekilerin sünnetinden başkasını mı bekliyorlar? Allah’ın sünnetinde kesinlikle bir değişiklik bulamazsın. Allah’ın sünnetinde dönüşüm de bulamazsın.
35-Fatır Suresi 43

Daha önceden gelip geçenler hakkında Allah’ın sünnetidir. Allah’ın sünnetinde kesin olarak bir değişiklik bulamazsın.

33-Ahzab Suresi 62

 

Kuran’da “sünnet” kavramı bu şekilde kullanılırken, geleneksel anlayışta “sünnet”, Peygamber’in fiillerini anlatmak için kullanılır. Sünnetin üçe ayrılıp incelenmiş olduğunu görüyoruz. Fiil halinde sünnet (es sünnetul fiiliye), sözlü sünnet (es sünnetul kavliye) ve sessiz kalarak gerçekleşen sünnet (es sünnetul takririye). Birincisi Peygamber’in davranışlarını, ikincisi Peygamber’in sözlerini, üçüncüsü ise Peygamber’in yapılışını görüp de yasaklamadığı davranışları belirtir. “Sünnet” ve “hadis” ifadeleri genelde birbirinin yerine kullanılır.
Öncelikle, Kuran’da bahsedilen ve daha önceki vahyi takip eden toplumlarda da olan, topluca gerçekleştiği için katılımla öğrenilen ve Peygamberimiz’den sonra kesintiye uğramadan tekrarlanan uygulamaların, hadis kitapları hiç olmasa da bize ulaşacak olan Peygamberimiz’in davranış şekilleri olduğunu, onları ayrı bir kategoride değerlendirmenin faydalı olduğu kanaatinde olduğumuzu belirtmeliyiz. Bunun en önemli örneği olan camilerde kılınan namaz (ayrıca oruç ve hac bu kategoridedir), ümmetin toplu şekilde yaptığı uygulama olarak kesintisiz olarak günümüze kadar gelmiştir. Kuran’da farz kılınan bu ibadetlerin, hadis kitaplarına hiç bakılmadan, topluca yapılan uygulamaya katılarak da sürdürülmesi mümkündür. (36. bölümde bu konu namaz, oruç ve hac bahislerinde işlenecektir.) Bunların bilinmesi hadis kitaplarına bağlı değildir. Fakat önceki ümmetlerde de olan ve toplu uygulamasına katılarak bilinenler dışındaki “sünnet” olduğu iddia edilen Peygamberimiz’in davranışlarını (Kuran’ın dışında) bize ulaştıran kaynak hadis kitaplarıdır; hadis kitapları olmadan “sünnet” olarak bilinen bu davranışları öğrenemezdik. Peygamberimiz’in söylediği her hadis sözlü sünnet sayıldığı ve sünnet olarak aktarılanların hemen hepsi hadis kitaplarıyla bize ulaştığı için hadis yerine sünnet, sünnet yerine hadis kelimelerini koyduğumuzda aşağı yukarı aynı şey anlaşılır. Nitekim Subhi es Salih “Hadis İlimleri ve Hadis İstilahları” kitabının 1. sayfasında şöyle demektedir: “Hadisçilerce, bilhassa müteahhirin hadisçilerce, hadis ve sünnetin biri diğerinin yerinde kullanılan iki kelime olduğu kabul edilmiştir.”
Sonuçta, kitabımızda, Peygamberimiz’e iftiralarla dolu olan hadislere yaptığımız her eleştiriyi okurken “hadis” kelimesi yerine “sünnet” kelimesini de koyarsanız, “sünnet” olarak nitelenenlerin ne kadar güvenilir olabileceğini daha iyi anlarsınız. Bu yüzden bundan önceki bölümlerde Kuran’ın yeterliliğini, hadisin yani sünnetin Kuran’la, mantıkla, kendi içinde çeliştiğini, Peygamber’in ve dört halifenin döneminde Kuran dışında dini bir kaynak yazdırılmadığını, Emevilerin ve Abbasilerin döneminde “hadis” ve “sünnet” gibi başlıklarla insanlara Arap örf ve adetlerinin, Emevilerin ve Abbasilerin hayata bakış açısının “din” diye kabul ettirildiğini bir daha hatırlayın. Mezhepçi bir din anlayışını benimseyenlere şu soruyu sorun: Madem Kuran’daki farzlar, tavsiyeler, ibadetler dışında “sünnet” başlığıyla sevapların, ibadetlerin olduğunu iddia ediyorsunuz, niye Kuran’da “sünnet” kelimesi bu manada kullanılmıyor? 6000 küsur Kuran ayetinden hiç değilse bir tanesinde “sünnet” diye sizin anlattığınız şekilde bir alana atıf yapılmıyor? Kuran’da 30’dan fazla kez geçen “hadis” ve defalarca geçen “sünnet” kelimelerinin nasıl geçtiğini gördük. Bugün kullanılan manasıyla hiç alakası olmayan şekilde “hadis” ve “sünnet” kelimelerinin kullanılışı da mezhepçi din anlayışının, Kuran’da (dinde) olmayan kavramları uydurduğunun bir delilidir. Eğer bu kavramlar dinimizde olsaydı, hem isimleri hem nitelikleriyle Kuran’da tarifleri yapılmaz mıydı? Hiç şüphesiz Kuran, kendi ifadeleriyle de belirttiği gibi din adına gerekli her şeyi açıklar, bizi başka kitaplara muhtaç etmez, Allah’ın dininin tümünü kapsar. Bu kavramların Kuran’da olmayan tarzda ortaya konması, bu kavramsallaştırmaların insani ürünler olduğunun (uydurulduğunun) bir delilidir.

 

 

ARAP ADETLERİNİN “SÜNNET” BAŞLIĞIYLA KABUL ETTİRİLMESİ

 

“Sünnet” başlığında sunulanların bir kısmı Peygamberimiz’e iftira olarak uydurulmuştur. Bir kısım sünnetlerse Peygamberimiz’in kavminin veya Arapların veya mezheplerle hadislerin oluştuğu dönem ve bölgenin adetleridir veya Peygamberimiz’in şahsi tercihlerinden dolayı işlediği fiiller olmalarına rağmen dinle alakası olmayan davranışları ve sözleridir. Cübbe giymek, kabak yemek, yer sofrasında yemek gibi… Bunlar Peygamber’e savaş açan müşriklerin, örneğin Ebu Cehil’in de davranış tarzlarıdır. Kimisi iklimden, kimisi örften, kimisi o yörede yetişen sebzelerden kaynaklanmaktadır. Kuran’ın belirtmediği bu fiillerde ilave bir sevap ummak veya dinle bir alaka kurmak, dine ilave yapmak olur. Kuran her şeyi açıkladığını, tüm detayları verdiğini söylerken; Kuran’ın açıklamadığı tarzda “sünnet” başlığıyla sevap ummak ve makbuliyet edebiyatları da yine Kuran’ın anlattığı dine yapılan ilavelerdir. Allah isteseydi; cübbeyi, kabağı, yer sofrasını ve “sünnet” başlığıyla dine ilave edilmeye çalışılmış gelenekleri de Kuran’da belirtir ve bize nasıl “daha çok sevap kazanacağımızı” gösterirdi.
“Sünnetlere uymada sevap vardır, bunların uygulanmamasında günah yoktur” yumuşatmaları da yapılan yanlışı gidermez. Çünkü ister sevap etiketiyle olsun, ister makbuliyet etiketiyle olsun, Kuran’da olmayan bir davranışı dini etiketle sunmak yine dine ilave yapmak olur. (34. bölümde “sünnet” gibi başlıklarla dine sokulan ilavelerin insan yaşamını nasıl zorlaştırıp, yaşanmaz bir hale soktuğunu göreceğiz.) İnsanları “Peygamber sünneti” diye uydurmalara ve örflere çağıran ve kendilerini Peygamber yolunun takipçileri göstermek için kendilerine Ehli Sünnet adını takıp, aslında Ehli Arabi-örf olanlara; “Peygamber sünneti” diye Peygamberimiz’e iftiralarla dolu kaynaklara, Arapların örf ve adetlerine, Emevi ve Abbasi dönemlerinin imalatlarına uyduklarını göstermemiz gerekir.
Ortaya çıkan yanlış anlayışların diğer bir sebebi ise herhangi bir sahabenin (Peygamber’i en az bir kez gören herhangi bir Müslüman’ın) doğruya ulaşmada rehber kabul edilip, onun da hareketlerinin Peygamberinkiler gibi “sünnet” olarak değerlendirilmesi olmuştur. Sırf Peygamber’e mal edilmeler neticesinde bile ortaya çıkan hataların ve saptırmaların boyutunu düşünürsek, sahabelerin bu işe katılmasıyla oluşan sorun anlaşılabilir. Bugün “sünnet” denildiğinde halkın büyük bir kesimi Peygamberimiz’in davranışlarını (sünneti resul) anlıyorsa da, aslında hadis kitapları ve diğer gelenekçi kaynaklarda aktarılanların bir bölümü sünneti Medine, sünneti Kufe, sünneti Basra diye sahabelere ve Peygamber sonrası ilk dönem Müslümanlarına dayandırılır. Kuran ile yetinmemenin ve Kuran’ın önüne ciltler yığmaya, örfleri dinselleştirmeye yönelik uygulamaların kutsala fatura edilişindeki önemli bir başlık “sünnet” olmuştur.

 

SU DURULURSA ZEHİRLİ YILAN FARKEDİLİR

 

 

Bahsedilen tablodaki sorunları fark eden ilahiyatçı bir akademisyen, bu konudaki hatalı yaklaşımları şöyle eleştirmektedir: “Sünneti adettir bu. Oturarak yemişsin, Ebu Leheb de oturarak yer. Arap’ın örfüdür bu. Peygamber’in getirdiği dinden kaynaklanmıyor. Arap’ın örfünden kaynaklanıyor. Şimdi bakın bunlar günlük hayatın basit meseleleri, bunlar yukarılara doğru gidiyor. Ve bakıyorsunuz hukuk hayatının, devlet hayatının en ciddi boyutlarında bile dindir diye ısrar ettikleri şeylerin büyük bir kısmı falan veya filan bölgenin örflerinden ibaret. Bunları Allah’ın dini diye savunmaya kalktınız mı hem kendinize zulmediyorsunuz, hem yaşadığınız ülkeye, hem de hukuk hayatına kötülük ediyorsunuz. Bakın bunlar bizi nereye götürüyor. Biz Allah’ın gönderdiği ve Peygamber’in gösterdiği İslam’la, o ad altında sahneye sürülen tarihin şurasından burasından devşirilmiş, örflerden ibaret, adı İslam olan şeyi birbirinden ayırt etmek zorundayız. İnsanlık bunu yapmadıkça rahat edemez. İslam dünyası bunu yapmadıkça rahat edemez, biz de yapmadıkça rahat edemeyiz. Tabi bu büyük bir dirençle karşılaşıyor Türkiye’de. Çünkü bunun birbirinden ayrılmamasına bağlı çıkarlar var. Su bulanık olacaktır ki, birisi balık beslerken öbürü de orada zehirli yılanını beslesin. Su durulursa zehirli yılanlar fark edilir… Bağırıp duruyoruz: Müslümanlara tuzak kuruyorlar, bu tuzaklara düşmeyin. Biz düşmeyin dedikçe bir ayağını ökseye yakalatmak yerine iki kanadı, iki ayağı ile gidip düşüyor. Ondan sonra ne oluyor? Olan sizin nezih imanınıza oluyor. Sizin asil ve güzel dininize oluyor. Ondan sonra dinsizlik tüccarı: ‘İşte İslam dediğiniz karanlık ve katran budur, yaşayanları da işte bunlardır, buyurun’ diyor. Sonuç? Sonuç bizim çocuklarımızın sistemli bir biçimde dinsizleştirilmeleri veya başka dinlerin kucağına itilmeleri.”

 

Ne yazık ki uydurulan din en çok dinsizlerin işine yaramakta ve kaos olarak sunulan bu dini anlayış yüzünden kitleler dinden uzaklaşmaktadırlar. Bu kitabı yazışımızın bir sebebi de işte dinden soğutulan bu kitlelere, Kuran’ın anlattığı İslam ile uydurulan dinin farkını göstermektir. Kuran’ın dışında ikinci bir kaynak türetmek isteyenler “sünnet” adıyla peygamberimize fatura ettikleri bu kaynağın gerekliliği için de hadisler uydurmuşlardır. Bu hadislerin en meşhuru Peygamberimiz’in veda hutbesinde söylediği hadistir. Fakat aynı hadisin üç ayrı şekilde nakledilmesi, en doğru hadis olması beklenen veda hutbesine bile güvenilemeyeceğini göstermektedir. Yüz bin kişinin dinlediği söylenen bir hutbede hadisler bu kadar değişiyorsa, bir tek kişiden, o da birkaç yüzyılda kulaktan kulağa insan zinciriyle (4. bölümde gördük) gelen diğer hadislerin güvenilirliğini siz düşünün. Bahsedilen üç farklı aktarım şöyledir:
1 – Size bir emanet bırakıyorum: Allah’ın kitabı ki Allah’ın gökten yere uzanmış ipidir. Ona yapıştığınız takdirde asla sapmazsınız.
2 – Size iki emanet bırakıyorum: Allah’ın kitabı ve sünnetim.
3 – Size iki emanet bırakıyorum: Allah’ın kitabı ve ehli beytim (ev ahalim).

Bu üç hadisten en az ikisinin yanlış olduğu zaten bellidir. Ehli Sünnet mezheplerin ikincisini, Şii mezheplerin üçüncüsünü kabul ettiği hadislerin üç formu böyledir. Biz ise en doğru olması gereken, en çok kişinin şahit olduğu, sözlü sünnet olan veda hutbesinde bile böyle bir hata yapıldığını gördükten sonra, birinci hadisin manasının doğru olduğunu daha iyi anlıyoruz. Kuran’ın açık, detaylı, din adına gerekli her şeyi açıklayan kitabımız olduğunu hatırlatarak, bu tabloyu, Kuran’la yetinemeyenlere bir ibret vesikası olarak sunuyoruz.
En mütevatir (kalabalık bir topluluğun naklettiği hadis) olan veda hutbesinin hali, yukarıdaki örnekten bellidir. Hiç kimse yüz bin kişinin dinlediği söylenen veda hutbesinden daha mütevatir hadisler olduğunu iddia edemez. Kafamızdaki dini Kuran’da aramayalım. Kuran’ı açıp, dinin ne olduğunu öğrenip, arta kalanları kafamızdan temizleyelim. İllaki falanca şeyi dinde bulacağız diye çırpınmayalım. Kuran dinin hepsidir. Allah isteseydi, kafalardaki falanca şeyleri de din yapardı. Allah’ın din yapmadığını dinde bulmak için bu telaş niye? Dinin tek kurucusu Allah, dinini Kuran’da açıklamıştır. Örfümüzün, saplantılarımızın dinini istemek yerine, Allah’ın bize indirdiğine yapışalım. Şeyhperestlikten, mürşidperestlikten, “ancak falancalar Kuran’ı anlar ben de falancaları dinlerim” diye falancaperestlikten kurtulup Allah’ın insanlara indirip, korunmasını vaad ettiği, mantıksız ve çelişkili izahları olmayan Kuran’a yapışalım. Kuran’ın önüne yüzlerce cilt eser koyup, Kuran’ı yüzlerce dini kaynaktan biri yapıp, sonra Kuran’a uyduğumuzu sanmayalım.

Peygamberimiz’in ümmetine “güzel örnek” (usvetun hasenetun) teşkil ettiğini Kuran’dan anlıyoruz (33-Ahzab Suresi 21). Fakat Peygamberimiz’in sünneti (örnekliği, davranışları) için de güvenilir kaynağımız Kuran’dır. Kuran’dan, Peygamberimiz’in vahye uyup kendisinden din uydurmadığını, başları çatlatırcasına dini anlattığını, üstün ahlakını, ibadetlere düşkünlüğünü, sürekli Allah yolunda mücadelede olduğunu öğreniyoruz. Kuran’ın belirttiği her husus, her ahlaki norm aynı zamanda Peygamberimiz’in sünnetidir (davranış şekli, tarzıdır). Yani namaz, oruç, mallardan sarf etmek, sürekli Allah’ı anmak, Allah’ın yarattıklarını düşünmek, sürekli şükretmek, samimiyet, sabır, gereğinde hicret etmek, güvenilir olmak, dürüstlük, cesaret, Allah’a sevgi ve saygı hep Peygamberimiz’in sünnetleridir. Bunlar Peygamberimiz’in güzel örnekliğini teşkil eden, doğruluğunda şüphe olmayan sünnetleridir çünkü bunlar Kuran’da geçer. Oysa Kuran’da geçmeyen sakal, cübbe, elbisenin rengi, yemek menüleri ve birçok Arap adeti; tarihin belli bir dönem ve yerinde uygulanmış bile olsalar, dini bir nitelik taşımayan, tarihsel olup dinin evrensel bir hükmü kabul edilemeyecek, Peygamberimiz’in bu ümmete örnekliğiyle ilişkilendirilemeyecek uygulamalardır. Peygamberimiz’in tek yazdırdığı ve Allah’ın vahiylerini içeren Kuran, Peygamberimiz’in sünnetini göstermekte mutlak olarak güvenilir tek yazılı kaynaktır. Eğer bu ümmetin örnek alması gerekli başka normlar ve davranış şekilleri olsaydı, Kuran hiç şüphesiz onları da içine alırdı. Kuran kendisini detaylı diye tanıtırken, nasıl olur da dinle ilgili herhangi bir detayın bilinmesini tarihin ilerleyen dönemlerinde başkalarının yazacağı kitaplara bırakmış olabilir? Kuran’da yer verilmeyen detaylar, din olmayan, bizim de yapmamamızın hiçbir sakıncası olmadığı ve yapmamızda sevap umulmayacak uygulamalardır. Bizi kurtaracak olan, Arap-perestliğin “din” diye yutturulmaya çalışılmasının neticesi olan sarıklı, sakallı, cübbeli uydurma sünnetler değil; Kuran’da geçen iman, ahlak, fazilete dair çizilen tablolardaki sünnetlerdir.

Allah size kitabı detaylı bir şekilde indirmişken O’ndan başka hakem mi arayayım?

6-Enam Suresi 114

 

ÜMMETİN SÜNNETİ

 

Kuran’da geçmeyen ve “sünnet” başlığı altında sunulan uygulamalar; Müslümanların uygulaması kesin gerekli, hiçbir şekilde değiştirilemeyecek olan evrensel hükümler değildir. Değiştirilemeyecek evrensel hükümlere oruç tutmak, sabah namazını kılmak, domuz eti yememek, dürüst olmak örnek olarak verilebilir… İslam’ın bu şekilde evrensel, bu dünyanın sonuna dek geçerli prensipleriyle Kuran’da geçmeyip de “sünnet” olarak sunulanlar bir tutulamaz. Fakat bu, bu uygulamaların hepsinden İslam ümmetinin vazgeçmesi gerektiği anlamını da taşımaz. “Sünnet” olarak sunulanları üç kategoride inceleyip, bu üç kategoriye de farklı yaklaşımlar göstermemiz gerektiğini söyleyebiliriz.
Bunların birincisine göre “sünnet” başlığı altında; Kuran’la çelişen veya insan sağlığına zararlı veya bu ümmetin aleyhine unsurlar dile getiriliyorsa, bunlardan hemen vazgeçmek gerekir. Örneğin kadınların sünnet edilmesi bunlardan birisidir.
İkincisine göre “sünnet” başlığı altında; Kuran’a aykırı olmayan, insana zararı da olmayan, kültürel unsurlar gibi tercihler dile getirilmektedir. Bunların dinin evrensel hükümleriyle ilgisi olmadığını belirtmek önemli olmakla beraber, bunlar şahsi tercihler veya kültürel öğelerdir, bunlardan vazgeçip geçmemek, kişilerin şahsi tercihleriyle ilgilidir, bunlara ne karşı çıkmak ne de din adına savunmak gerekir. Örneğin sakal bırakmak bunlardan birisidir.
Üçüncüsüne göre “sünnet” başlığı altında; Müslüman ümmetinin ibadetlerine düzen veren veya ümmeti kaynaştıran veya Kuran’ın koyduğu ana prensiplere hizmet eden unsurlar dile getirilmektedir. Bunların da İslam’ın evrensel hükümleriyle aynı kategoride olmadığını belirtmek önemlidir ama “ümmetin sünneti” olarak bu faydalı unsurların muhafazası yararlı olacaktır. Örneğin namaza düzen veren safların oluşturulması gibi uygulamalar, toplu ibadette kargaşayı önleyen unsurlar olarak ümmete hizmet etmektedir. Örneğin Ramazan ve Kurban bayramları, Müslümanların birbiriyle kaynaşması gibi Kurani açıdan önemli bir ilkeye hizmet etmektedir. Allah’ın anılmasına ve Müslümanların kaynaşmasına hizmet eden bu tarzdaki “ümmetin sünnetleri”ni muhafaza etmemiz faydalı olacaktır. Fakat bunların İslam’ın evrensel hükümleri olmadığı ve gereğinde bunlarda kimi yeni düzenlemelere gidilebileceği de bilinmelidir. Farzlar gibi bağlayıcı olmayan bu unsurlar terk edilebilir; örneğin istemeyen bayramlarda Müslümanlarla kaynaşma yerine tatilden yana tercihini kullanabilir. “Ümmetin sünneti” esnekliği olan bir alandır, İslam’ın evrensel değişmez prensiplerine karşılık gelmez fakat bu alanla ilgili hususların İslam’ın evrensel prensiplerine, Müslümanlar için gerekli düzene ve Müslümanların kaynaşmasına yol açtığını tespit ediyorsak; bunlardan vazgeçmemek, hatta sahip çıkmak, bizce, aklını kullanan her Müslüman’ın yaklaşımı olmalıdır.
Kuran’ın anlattığı bir İslam’ı savunmak, bazılarınca, hatalı bir şekilde, tüm bunlara karşı çıkmak sanılmaktadır. Oysa Kuran’ın ortaya koyduğu “adalet” veya “Müslümanların kaynaşması” gibi prensipler, Müslümanların kimi düzenlemelere gitmelerini gerektirir. Kuran nasıl mahkeme kurulacağını veya kaynaşmanın şartı olan eylemlerin neler olacağını açıklamadan bu prensipleri koymuştur. Kuran bu prensiplerin nasıl gerçekleştirileceğiyle ilgili detayları vermez; Kuran’ın bu yaklaşımı, bu alanda bir esneklik oluşturarak kolaylık sağlamakta, tarihin farklı yer ve dönemlerine uygun değişik uygulamalara geçit vermektedir. Oluşmuş olan “ümmetin sünneti” bu alanda Müslümanlara yardımcıdır, bu sünnette “insani” bir yön vardır, bu insani yön kategorik olarak bunları Kurani hükümlerden ayırır, esnek ve değişkenliği mümkün bir alan kılar. Fakat ortak bir yaşam alanı olan bu dünyada “ümmetin sünneti” gibi bir zenginliğe muhtaç olduğumuzu ve bunları değerli kılanın da Kurani evrensel ilkelere hizmetleri olduğunu unutmamalıyız. Yapılması gereken Kurani evrensel ilkelerle, bu ilkeler gibi evrensel olmayan ve bu ilkelere hizmet eden “ümmetin sünneti”ni kategorik olarak ayırmaktır. Bu ayrımı yapmayıp bunları Kuran’ın evrensel ilkeleriyle karıştırmak vahim bir hata olduğu gibi, Kuran’ın evrensel ilkelerine hizmet eden uygulamalara düşmanlık da bir hatadır.